Zamek w Będzinie

---

Historia

Fortyfikacje w Będzinie mają długą i bogatą historię, sięgającą IX wieku. W owym czasie na Górze Zamkowej powstał gród, który najprawdopodobniej był związany z plemieniem Wiślan lub jego zachodnim odłamen. Gród, przez lata wielokrotnie przebudowywany, zamienił pierwotną palisadę na obecny wał podgrodzia, natomiast wewnętrzny wał został zniwelowany, aby utworzyć wczesnochrześcijański cmentarz, co miało miejsce w XII wieku.

Osadnictwo w regionie rozwijało się na południowym stoku wzgórza, w pobliżu współczesnego dostępu do zamku oraz w obrębie parafii Św. Trójcy. Wbrew powszechnym przekonaniom, grodu nie zdobyli Tatarzy. Istniejące dowody, takie jak ślady spalenizny znalezione w wale, wskazują, że zniszczenia te miały miejsce znacznie wcześniej.

W drugiej połowie XIII wieku, prawdopodobnie za panowania Bolesława Wstydliwego, w obrębie grodziska wybudowano kamienny stołp, który przetrwał do dzisiaj. W 1349 roku Kazimierz Wielki rozszerzył tę konstrukcję, dodając zamek, który początkowo składał się z górnej części otoczonej dwoma pierścieniami murów, a także dolnej części z bramą od północy, której dolne partie murów są również zachowane. Ten sam rok przyniósł również wzmiankę o pierwszym burgrabim będzińskim, Wiernko, co sugeruje, że zamek musiał już być wówczas wzniesiony. Z chwilą lokacji miasta w 1358 roku stwierdzono, że powstało ono „pod zamkiem naszym”.

Budowa zamku była ściśle związana z utratą Śląska, która miała miejsce po przejściu pod panowanie czeskie w 1348 roku. Wtedy granica między Polską a Czechami przebiegała przez linię Czarnej Przemszy, co dla zamku stanowiło strategiczne położenie. W 1458 roku tenutariuszem był Stanisław z Pogórzyc, a lata 1462-70 to czas, kiedy władzę sprawował Szczepan Pogórski. Zamek przeszedł w ręce Benedykt alias Bieniasza Pogórskiego w latach 1492-1499.

W 1502 roku król polski Aleksander Jagiellończyk zezwolił Stanisławowi Jarockiemu na wykupienie zamku oraz miasta Będzin. W 1564 roku zamek już częściowo opustoszał, a jego stan był alarmujący.

Sierpień roku 1588 przyniósł istotne wydarzenie, gdy zamek stał się miejscem negocjacji prowadzonych przez wysłanników cesarza Rudolfa II wobec Polski, w celu uwolnienia Maksymiliana Habsburga, uwięzionego po bitwie pod Byczyną. Polskę reprezentowali m.in. Jan Zamoyski, Andrzej Opaliński oraz Hieronim Rozdrażewski, a po stronie cesarskiej delegatami byli m.in. książę Sobioneta i Mikołaj Istvanfi. Po długich pertraktacjach w 1589 roku podpisano pakt, który ułatwił uwolnienie Maksymiliana.

W 1616 roku zamek spłonął, lecz został odbudowany przez starostę będzińskiego Andrzeja Dębińskiego. Niestety, w trakcie potopu szwedzkiego, w latach 1655-1656, generalnie ponownie zniszczono warownię. Zamek odbudowano pod koniec XVII wieku na zlecenie Stanisława Pawłowskiego, a w 1683 roku gościł on Jana III Sobieskiego oraz jego żonę Marysieńkę.

Czasy rozbiorowe

W wyniku drugiego rozbioru Polski, zamek oraz związane z nim ziemie przeszły w ręce pruskich Hohenzollernów na mocy umowy z 19 lipca 1802 roku. Zamek trafił na wieczystą dzierżawę do 96 mieszkańców Będzina. Kuratorami zamku zostali Jan Machurowski oraz Jakub Jędrzejek. Z niektórych relacji wynika, że na mocy umowy zawartej we Wrocławiu właścicielem zamku został Jan Gęborski, ostatni zarządca dóbr starostwa będzińskiego, który postanowił o odbudowie zamku oraz murów.

Po przybyciu na miejsce bardzo początkowo obsadził wzgórze drzewami, co dało początek teraźniejszemu parkowi. W trakcie tych prac odkryto mogiły oraz chodnik podziemny prowadzący z zamku do nieodległego kościoła św. Tomasza, ale wikariusz ks. Podczaski zamurował ten otwór z obawy przed poszukiwaczami skarbów.

Jednak Mieroszewscy, którzy zamku nie zamieszkiwali, nie zadbali o obiekt, co spowodowało jego dalszą degradację, jak potwierdzono w lustracji z 1789 roku. gdy w 1825 roku jeden z mieszkańców zginął przy walącej się konstrukcji, władze wydały decyzję o rozbiórce zamku, ale rozkaz z Warszawy z 1827 roku wstrzymał te plany, nakazując rejestrację i ochronę wszelkich zabytków.

W 1833 roku, hr. Edward Raczyński, dostrzegając romantyczne ruiny, postanowił je odbudować. Już w 1834 roku zamek odzyskał dawną świetność w wyniku prac prowadzonych według projektu włoskiego architekta Franciszka Marii Lanciego. W wyniku jego działań, starano się wprowadzić elementy architektury romantycznej, co skutkowało m.in. wycięciem strzelnic oraz obniżeniem niektórych części zamku.

Później zamek pełnił różne role, w tym jako kaplica ewangelicka do około 1843 roku oraz potem jako szpital. Z powodów technicznych w 1849 roku zamek znów popadł w ruinę.

XX lecie międzywojenne

W 1919 roku, z inicjatywy znanych postaci, takich jak Stefan Warchoł oraz Jan Gęborski, powstało Towarzystwo Opieki nad Górą Zamkową, które miało na celu odbudowę zamku. Oficjalne zatwierdzenie statutu miało miejsce w 1927 roku. Prace restauracyjne rozpoczęto w 1929 roku na podstawie projektu prof. Adolfa Szyszko-Bohusza. W trakcie prac odkryto liczne artefakty, które znalazły swoje miejsce w lokalnych instytucjach.

Dzisiejszy wygląd zamku zawdzięcza przebudowie przeprowadzonej przez Lanziego w 1834 roku oraz dalszym pracom rekonstrukcyjnym w latach 1952-1956 pod okiem inż. Zygmunta Gawlika. Współczesna architektura różni się znacznie od pierwotnego zamku, ale nadal zachowuje wiele historycznych cech.

Architektura

Historia budowli zamku w Będzinie sięga wczesnego średniowiecza, kiedy powstał na pozostałościach grodziska, które istniało w latach XI-XIII. Osada została usytuowana na malowniczym wzniesieniu po lewej stronie Czarnej Przemszy. Początkowo jego najważniejszym elementem była cylindryczna wieża o średnicy 10,7 metra, zbudowana z lokalnych kamieni, umiejscowiona w północno-wschodniej części wzgórza. Wejście do wieży znajdowało się na trzeciej kondygnacji, co podkreśla strategiczny charakter tego miejsca.

W miarę upływu czasu zamek przeszedł rozbudowę. Dodano pięciokondygnacyjną wieżę o formie zbliżonej do kwadratu, z wymiarami 9 na 8,5 metra. Do tej konstrukcji nieco później dołączono budynek mieszkalny, który także miał cztery kondygnacje. Wiele wskazuje na to, że wejście do zamku znajdowało się przynajmniej częściowo w tym budynku.

Jednak, istnieje inna hipoteza opierająca się na widocznych wizerunkach zamku na weducie autorstwa Gerunga. Mówi ona, że zamiast wyodrębniającej się, kwadratowej wieży, część zajmująca wieżę i budynek były tej samej wysokości i przykryte wspólnym dachem, tworząc konstrukcję nazywaną kasztelem. Ciekawe jest także to, że pierwotnie dziedziniec zamku znajdował się około dwóch metrów poniżej obecnego poziomu.

Mury zamku w Będzinie zostały wzniesione techniką znaną jako „opus emplectum”. W tej metodzie zewnętrzne i wewnętrzne części muru budowane były z ociosanych bloków kamiennych, a czasami z cegieł, połączonych zaprawą wapienną. Przestrzenie pomiędzy nimi wypełniano kruszonym kamieniem, który także zalewano zaprawą wapienną, co nazywane jest rumoszem. W budowie zamku kluczowym materiałem wykorzystywanym był kamień dolomitowy.

Otoczenie górnego zamku tworzyły dwa, przedzielone bramami, mury obwodowe. Pomiędzy nimi prowadziła droga do dziedzińca. Natomiast zamek dolny, istniejący dziś jedynie w formie zniszczonych fundamentów, był usytuowany na zachód od głównego zamku. Miał dodatkowy mur obronny oraz czworoboczną basztę, a jego brama znajdowała się na północ.

Muzeum Zagłębia

W Będzinie znajduje się ważna instytucja kulturalna – Muzeum Zagłębia, które rozpoczęło swoją działalność w lipcu 1956 roku. Była to pierwsza placówka muzealna na obszarze Zagłębia, a jej zbiory koncentrują się głównie na broni oraz uzbrojeniu z minionych epok.

Przez wiele lat, aż do roku 1982, zamek w Będzinie pełnił funkcję siedziby dyrekcji muzeum. Lata 60. XX wieku przyniosły szereg ważnych zmian, w tym w 1969 roku, kiedy to udostępniono publiczności okrągłą basztę zamku, z której można podziwiać imponującą panoramę całego Zagłębia. To wyjątkowe miejsce pozwala zwiedzającym docenić zarówno walory architektoniczne obiektu, jak i piękno otaczającego krajobrazu.

Kolejną atrakcją, która przyciąga odwiedzających, jest stylowa kawiarenka, otwarta w 1974 roku w piwnicach zamkowych. To idealne miejsce dla turystów pragnących odpocząć po ekscytującym zwiedzaniu.

Filatelistyka

Poczta Polska dnia 5 marca 1971 roku uhonorowała zamek w Będzinie, emitując znaczek pocztowy o nominale 60 gr, który był częścią serii zatytułowanej Zamki polskie. Ten znaczek został wykonany w technice offsetowej na papierze kredowym, co podkreśla jego wysoką jakość wykonania.

Projektantem tego znaczka był Tadeusz Michaluk, którego talent zdołał oddać ducha historycznego i architektonicznego tego miejsca.

Warto również dodać, że znaczek ten pozostawał w obiegu przez długi okres, aż do 31 grudnia 1994 roku.

---

Oceń: Zamek w Będzinie

---